Niyazi BERKES - Cumhuriyet dönemi Türk siyasi düşüncesinin en önde gelen isimlerinden

Niyazi BERKES

21 Eylül 1908 - 18 Aralık 1988)

Niyazi Berkes, 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanının Kıbrıs’ta yarattığı heyecanlı ortamda doğmuştur. Öyle ki ikiz kardeşi Enver ile birlikte isimlerini Meşrutiyet’in ilanında önemli rol oynamış olan iki İttihatçı subaydan almışlardır. Berkes’in çocukluğu ve ilk gençliği on dört yaşına kadar Kıbrıs’ta orta halli bir memur evinde geçmiştir. Birinci Dünya Savaşı ve milli mücadele yıllarını Kıbrıs’ta geçirmiş olan Berkes ve ailesi, Cumhuriyet’in ilanı ve adanın Türkiye sınırları dışında kalmasından sonra İstanbul’a taşınmışlardır.

Berkes İstanbul’da eğitimine önce İstanbul Erkek Lisesi’nde sonra da Dar-ül Fünun’un Hukuk Mektebi’nde devam etmiştir. Ancak hukuk eğitimini ezbere dayalı ve sıkıcı bulduğundan dolayı, yüksek notlarına rağmen kaydını felsefe bölümüne aldırmıştır. Okulu bitirdikten sonra Ankara Halkevleri Genel Merkezi kütüphanesinde ve Maarif Koleji’nin kuruluşunda görev almıştır. Sonrasında İstanbul Üniversitesi’nde Sosyoloji asistanı olarak akademik kariyerine başlayan Berkes, 1935 yılında lisansüstü çalışmalar yapmak üzere Chicago Üniversite’sine gitmiştir. Dönüşte Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde doçent olarak göreve başlayan Berkes, 1952 yılında Kanada’daki McGill Üniversitesi’ne geçmiş ve emekli olana kadar buradaki ‘Institute of Islamic Studies’de profesör olarak çalışmıştır. 1975 yılında emekli olup eşiyle birlikte İngiltere’nin Kent şehrinde yaşamaya başlayan Berkes 1988 yılında aramızdan ayrılmıştır.

Berkes’in hayatına dair üzerinde durulması gereken en önemli olaylardan biri Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde yaşadıkları ve hükümet tarafından kadrosunun kaldırılması sonucu üniversiteden uzaklaştırılmasıdır. Berkes, ******çü ve ilerici bir dünya görüşüne sahip, "sol eğilimli bir profesör" olmakla birlikte "komünist" olarak nitelendiremeyecek bir düşüngüsel konumda olmuştur. DTCF Olayları sonrasında yargı ve üniversiteler arası kurul kararları ile görevine devam etmesini engelleyecek bir durum olmadığı tesbit edilmiştir. Ancak dönemin hükümeti bütçe görüşmeleri sırasında Berkes’in de içinde olduğu bir grup profesörün kadrosunu iptal etmiştir (bkz. DTCF Olayları). Bu olay, dönem hükümetinin sanki Türkiye'de bir "komünist tehdit" varmış ve bununla mücadele ediliyormuş gibi göstererek Batı Bloğu'na sığınma projesinin bir yansıması olarak görülmüştür.

Eserleri Hakkında

Niyazi Berkes (1908-1988) Cumhuriyet dönemi Türk siyasi düşüncesinin en önde gelen isimlerinden biridir. 1930’lu yıllarda Chicago Üniversitesi’ndeki doktora çalışmaları sırasında kaleme almaya başladığı “Türkiye’de Çağdaşlaşma” teziyle düşünce tarihimizde çığır açmıştır. 1964 yılında yayınladığı bu eseri, alanında bugün dahi aşılamamış bir başyapıt olma özelliğini korumaktadır. Ayrıca, güncelliğini korumakta olan, Kemalizm’in köylere ve köylülere neden yayılmadığı ve yayılması için neler yapılması gerektiği sorunsalını, 1940’lı yılların başında yaptığı “Bazı Ankara Köyleri Üzerine Bir Araştırma” başlıklı çalışmasında ele almıştır. Türkiye İktisat Tarihi çalışması ile de Osmanlı-Türkiye toplumsal ve iktisadi yapısını, ezber-bozan bir yaklaşımla ele almış ve bu alanda yeni çalışmalar yapılmasına öncülük etmiştir. Önce Yurt ve Dünya dergisi, daha sonra da Yön dergisi ve Cumhuriyet gazetesine yazdığı, genel okuyucuya hitap eden yazılarıyla ise sol-Kemalist düşüncenin en önemli temsilcilerinden biri olmuştur. Bu bakımdan, Niyazi Berkes’in Türkiye’de seksen öncesi sol hareketlerin, örneğin"Milli Demokratik Devrim" hareketinin, Kemalist-milliyetçi bir renge sahip olmasında önemli katkısı olmuştur. Kısacası, Niyazi Berkes otuzlu yılların başından yaşamının son günlerine kadar, Türkiye’nin toplumsal, siyasal ve iktisadi yapısı üzerine ele aldığı eserleri ile Türk düşünce tarihinde önemli bir yer edinmiştir.

Kitapları

Ekonomik Sosyolojiye Giriş (Introduction to Economic Sociology), N.S.B. Gras'ın "An Introduction to Economic History" kitabının tercüme ve adaptasyonu, Ankara Üniversitesi, Ankara 1941.

Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi DTCF Yayını, Ankara 1942.

Propaganda Nedir? Recep Ulusoylu Basımevi, Ankara 1942.

Siyasi Partiler, Kenan Basımevi, İstanbul 1946.

Turkish Nationalism and Western Civilization: Selected Essays of Ziya Gökalp. Translated and edited by Niyazi Berkes. London and New York. Allen & Unwin and Columbia University Press, 1959.

The Development of Secularism in Turkey, McGill University Pres, Montreal, 1964.

İkiyüz Yıldır Neden Bocalıyoruz?, Yön Yayınları, İstanbul, 1964.

Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler, Yön Yayınları, İstanbul, 1965.

Arap Dünyasında İslamiyet, Milliyetçilik, ve Sosyalizm, Köprü Yayınları, İstanbul 1969.

Türkiye İktisat Tarihi, Cilt I, 1969; Cilt II, 1970.

Türkiye’de Çağdaşlaşma, Bilgi Yayınları, Ankara 1974.

Asya Mektupları, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1976.

İslamcılık, Ulusçuluk ve Sosyalizm, Bilgi Yayınları, Ankara 1969.

Türk Düşününde Batı Sorunu, Bilgi Yayınları, Ankara 1975.

****** ve Devrimler, Adam Yayınları, İstanbul 1982.

Teokrasi ve Laiklik, Adam Yayınları, İstanbul 1984.

Felsefe ve Toplumbilim Yazıları, İstanbul 1985.